Қонун устуворлигини таъминлаш, аҳолининг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, ёш авлод ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш, ўсиб келаётган ёш авлоднинг жисмоний, маънавий жиҳатдан баркамол ривожланиши учун қулай шарт-шароитлар яратилиши мамлакатимизда амалга оширилаётган кучли ижтимоий сиёсатнинг ўзига хос хусусиятларидан биридир. Мазкур сиёсатнинг ҳуқуқий асослари Конституциямизнинг 64-моддасида ўз аксини топган бўлиб, унга кўра: “Ота-оналар ўз фарзандларини вояга етгунларига қадар боқиш ва тарбиялашга мажбурдирлар.” Асосий Қонунимизнинг 65-моддасида эса “Фарзандлар ота-оналарнинг насл-насабидан ва фуқаролик ҳолатидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар, оналик ва болалик давлат томонидан муҳофаза қилинади”, деб мустаҳкамлаб қўйилган.
Шунингдек, вояга етмаганларни тарбиялаш ва уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масалалари “Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция”да, парламентимиз томонидан қабул қилинган кўплаб қонунларда, давлат дастурларида ўз аксини топган. Маълумки, БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1989 йил 20 ноябрда “Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция” қабул қилинган бўлиб, Ўзбекистон Республикаси 1992 йил 9 декабрда уни ратификация қилди. Конвенция 54 моддадан иборат бўлиб, боланинг оилада тарбияланиши, бу борада ота-она масъулияти, боланинг дунёқараши, фикрини эркин ифодалаши, виждон ва дин эркинлиги, бола ҳимояси каби муҳим ҳуқуқий жиҳатлар мустаҳкамланган.
Энг маьлум ва машҳур тамойил, бу-ватанпарварлик. У инсоннинг ўз ватанига муҳаббатини, уни асраб-авайлашга бўлган иштиёқини англатувчи ахлоқий тушунча. Уни кўпинча Ватан душманларига қарши маьнавий-мафкуравий қурол сифатидагина талқин этадилар. Аслида эса, бу тамойилнинг қамрови анча кенг-у инсонпарварликнинг нисбатан муаянлашган шакли. У энг аввало, ўз ватандошлари эркини асраш учун кураш, инсон озодлиги йўлидаги ҳатти-ҳаракатлардир. Ватан ҳимояси, бу инсон ҳимояси, миллат ҳимояси. Лекин бу ҳимоя, юқорида айтганимиздек, фақат жанг майдонида эмас, балки барча соҳаларда ҳам намоён бўлиши мумкин. Ҳар жабҳада Ватан эришган мувафақиятлара қувонч, муваффақиятсизликлардан қайғу ҳисси, Ватан билан ғурурлани, унинг ҳар бир қарич ерига, биносининг ҳар бир ғиштига, қадимий обидаларига, илм фан ва саньатдаги ютуқларига меҳр билан қараш, уларни кўз қорачиғидек асраб-авайлаш булар ҳаммаси ватанпарварликдир.
Синергетика фан тараққиётининг постноклассик, яъни ноклассик фандан кейин ривожланиш босқичини характерлайди. Унинг идгари сурган асосий тушунча ва принциплари хатто ноклассик фан нуқтаи назардан қараганда ҳам ниҳоятда ғайриоддий кўринади.
Синергетик тушунчаларга очиқлик, ночизиқлилик, нобарқарорлик, тасодиф, негентропийлик, қайтарилмаслик, хаос, флуктация, бифиркация, аттрактор (маълум нуқтага тортадиган таъсир), ўз-ўзини ташкиллаштириш, такомиллашиш, тараққиёт кабилар таалуқлидир.
Синергетикада фазовий маконнинг мувозанатсиз тартиби локализацияси, унга ночизиқли жараён боришини тасвирлайдиган троекторияларнинг тортилишини ифодалайдиган тушунчалардан бири аттрактордир. Аттрактор (ингл. Attrak-жалб қилмоқ, ўзига тортмоқ деган маънони билдиради) деб вақт ўтиши билан динамик система интиладиган харакат режими ва тариботига айтилади. Мазкур таърифни кенгроқ доирада яна қуйдагилар билан ҳам изоҳлаш мумкин: Хар бир мукаммалликда хаос бўлиши керак.
Ҳамма замонларда ҳам энг буюк бойлик бўлиб келган маьнавият маьно-мазмуни, унинг инсон ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти, бу мураккаб ва серқирра тушунчанинг назарий томонлари, унинг ҳар томонлама етук, юксак фазилатли, ватанпарвар, эркпарвар, миллатпарвар, ўз халқини севган ва бошқа миллат вакилларининг ҳурматини жойига қўядиган инсонларни тарбиялаш долзарб муаммолардан бири бўлиб келган. Истиқлол йилларида ҳам демократик фуқаролик жамияти асосларини яратишда жонбозлик кўрсатадиган баркамол ёшларни тарбиялаш етиштириш, уларни юксак маьнавият соҳиблари даражасига етказишда ахлоқий тамойилларнинг мазмун-моҳиятини ўрганиш, ҳар томонлама таҳлил қилиш муҳим аҳамият касб этмоқда.
Диншунослик фани динлар тарихи, амалиёти, тараққиёти ва эволюциясини ўрганишга қаратилган. Аммо кейинги йилларда тавсия этилаётган дастурларда бизга маълум бўлмаган сабаблар билан диннинг ибтидоий шакллари ва зардуштийлик ғояларини ўқитиш эътибор сусайгандек туюлмоқда. Буни сабаблардан бири фан учун ажратилган соатлар миқдори кам деб қаралса, иккинчиси, жаҳон динлари учун кўпроқ вақт ажратиш истагидир. Маълумки, жаҳон динларининг ғоявий асосларини яхши тушуниш учун ибтидоий динларни талабаларга етарли даражада, камситмасдан, изоҳлашдир. Диннинг ҳозирги кўриниши, холатига баҳо беришни унинг илдизини яъни ибтидоий кўриниши тушунтиришдан бошлаш зарур.
Динний амалиёт-эътиқод жуда мураккаб ижтимоий ходисадир. Агар инсониятнинг маънавий-рухий тараққиётини зиддиятли тарзда амалга оширилганлигини тан олсак, унинг илдизларини ибтидоий динлардан излаш ўринлидир.
Дин асло инсон маънавий-рухий ожизлигининг меваси эмас. Балки унинг ўзини-ўзи англаб олиши, табиат кучлари намоён бўлишида ўзининг ўрнини топиш, бу кучларни имкон қадар бошқариш, боқий яшаш истаклари ҳамдир.
Мамлакатимизда ёшларни камол топтириш, уларнинг қалбида миллий ғоя, миллий мафкура, Ватанни англаш умумбашарий қадриятлар руҳида тарбиялаш масалаларига катта эътибор берилиб, давлат сиёсатининг асосий, улуғвор йўлланишларидан бирига айланиб бормоқда.
Ёш баркамол авлод тарбияси миллий ҳамда умуминсоний характерга эга бўлиб, у барқарор ва баркамол жамият асосидир. Шу сабабли инсоният пайдо бўлгандан бошлаб шу кунгача у жамиятда мавжуд барча институт ва фуқаролар олдида турган долзарб масала бўлиб келмоқда.
Ўзбекистонда мустақиллик йилларида жисмоний ва маънавий баркамол авлод тарбияси масаласи давлат сиёсатининг устивор йўналишларидан бирига айланди.
Глобаллашув ва ахборот асри бўлган ХХ1 келиб инсоният тез суръатлар билан ўзгариб бораётган, хозирга қадар бошидан кечираётган даврдан тубдан фарқ қиладиган ўта шиддатли ва мураккаб даврда яшамоқда. Бугунги кунда халқлар ва мамлакатлар ўртасидаги алоқалар ниҳоятда кучайиб, беқиёс ранг — баранглик ва мураккаблик касб этмоқда.
Янги асрнинг моҳияти ва қиёфаси ҳақида турлича қарашлар мавжуд. “Кимдир уни юксак технологиялар замони деса, кимдир тафаккур асри, яна биров ялпи ахборотлашув даври сифатида изоҳламоқда…. Аммо кўпчи ликнинг онгида бу давр глобаллашув даври тариқасида таассурот уйғот моқда” — деб таъкидлайди И.А.Каримов “Юксак маънавият — енгилмас куч” китобида.
Глобаллашув инсоннинг онгу шуури, тафаккури самараси сифатида вужудга келган жаҳон миқёсидаги умумий жараён, таъбир жоиз бўлса, инсоният бошидаги яна бир синов, мураккаб ва зиддиятли жараён. Дарҳақи- қат, хозирги кунда чегара ва худудларни, тизимларни тан олмайди ган, узлуксиз кучайиб бораётган глобаллашув жараёни инсониятни ўйга солдир моқда. Юқорида Юртбошимиз таъкидлаганидек, бу ҳақда ранг-баранг фикрлар билдирилмоқда.
Ma’naviy yetuk, jismonan sog’lom barkamol avlodni tarbiyalash, ularning intellektual qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish va hozirgi zamon talablarga to’la javob beradigan shaxslarni voyaga yetkazish mamlakatimiz ta’lim tizimi zimmasiga yuklatilgan eng muhim vazifalardan biridir.
Shu kunlarda akademik litsey va kasb hunar kollejlari bitiruvchilari muhim tanlov oldida turibdilar, chunki aynan shu kunlarda ular qaysi oliy ta’lim muassasasi (OTM)da o’qishni davom ettirish yoki kelajakda qanday kasb bilan o’z hayotini bog’lash masalalarini ilk bor mustaqil ravishda hal etishlari kerak bo’ladi. Bunda ular ota-onalari, ustozlari va xayotiy tajribaga ega bo’lgan katta yoshdagi insonlar bilan maslahatlashib har tomonlama chuqur o’ylangan qarorga kelishlari o’ta muhimdir. SamDAQI rahbariyati va professor-o’qituvchilari tomonidan akademik litsey va turdosh kasb-hunar kollejlarida keng ko’lamda olib borilayotgan kasbga yo’naltirish ishlari ana shu maqsadga qaratilgan.
Маънавий баркамол-комил инсонни тарбиялаб вояга етказиш нафақат ҳозирги кунда, келажакда, балки қадимда ҳам халқимизнинг орзу-истаги бўлиб келган ҳозир ва келажакда ҳам шундай бўлиб қолади. Чунки инсонни маънавий жихатдан етук, баркамол, комил инсонийлик даражасига етказиш энг муҳим, аммо энг мураккаб жараёнли вазифадир. Қанчалик бу вазифа мураккаб бўлмасин, ижтимоий жамият тараққиёти жараёнида ана шундай маънавий баркамол инсонларга эҳтиёж сезилиб келган, бундай инсонлар жамиятдаги турли хил мураккабликларни ўз ақлий фаросати, ноёб қобилиятлари билан енгиб, ҳал қилиб халқ истак-мақсадларини, орзу-умидларини амалга ошириб келганлар, инсооният тарихий-тараққиётларида ўзларининг муносиб ўринларига эга бўлиб келганлар. Бундай маънавий баркамол инсонлар қадимдан халқимиз ичидан кўплаб етишиб чиққанлар ва иззат-ҳурматга сазовор бўлиб, маънавий-баркамол авлодни тарбиялаб вояга етказганлар ва етказувчилар сони ҳам кўп бўлган. Кўп сонли авлодларни вояга етказганлар.
Бизнинг бахтиёр ёшларимиз эгаллашлари мумкин бўлган касб — ҳунарлар беҳисоб. Лекин шулар орасида энг мўътабарлари, энг олижаноблари борки, улар хусусида алоҳида меҳр — мухаббат билан сўзлаш жоиз. Бу касблардан бири меъморлик, бинокорликдир. Шуларни ҳисобга олиб республикамиз учун нисбатан янги ҳисобланган мутахассислик – қишлоқ ҳудудларини архитектуравий лойиҳавий ташкил этиш мутахассислиги бўйича таълим олаётган талаба ёшлар ҳаёти тўғрисида тўхталиб ўтмоқчимиз. Бу мутахассислик республикамизда, ҳатто Ўрта Осиёда биринчи марта Тошкент архитектура – қурилиш институти ва Мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд давлат архитектура – қурилиш институти қошида очилди. Мана уч йилдирки, мазкур соҳа бўйича ҳар йили юздан зиёз абитуриентлар қабул қилинмоқда. Яна икки йилдан кейин республика қишлоқларига юқори малакали архитекторлар тайёрлаб бериш бошланади.
Ҳар қандай ижодкор бадиий тасвирга қўл урар экан, унга албатта қаламтасвир, рангтасвир бўйича маҳорат ва композиция ҳақида тушунча керак бўлади. Йўқса, у лойиҳа ишларида ўз ғояларини ифода қила олмайди. Биз ушбу мақола орқали бугунги кунда архитектура, дизайн ва касбий таълим йўналишлари учун қаламтасвир ва рангтасвирнинг аҳамияти ҳақида мушоҳада тарзида фикрлаш ниятидамиз. Архитектор, дизайнер, рассом учун ифодалаш воситалари бўлган рангтасвир ва қаламтасвир фазовий фикрлашида атроф муҳитнинг ўраб турган жисмларнинг ҳажмий қиёфалари, структуравий тизими ва уларнинг бир-бири билан ўзаро боғлиқликларини, ўрганишларини ва ўз ижодий ишларида қўллай билиши учун аҳамиятлидир. Рангтасвир ва қаламтасвир талабаларни ижодий қобилиятларини, атроф муҳитга нисбатан кузатувчанлиги, таҳлиллаш қобилиятларини оширади. Натурадан қаламтасвир чизиш ва рангтасвир бўйича амалий кўникма ҳосил қилиш, малакавий маҳоратга эга бўлиш, жуда узоқ, қийин, машаққатли жараён бўлиб, тиришқоқликни, диққат-эътиборни, меҳнатсеварликни талаб қилади.
“Аждодларимиз тафаккури ва даҳоси билан яратилган энг қадимги тошёзув ва битиклар, халқ оғзаки ижоди намуналаридан тортиб, бугунги кунда кутубхоналаримиз хазинасида сақланаётган минг-минглаб қўлёзмалар, уларда мужассамлашган тарих, адабиёт, санъат, сиёсат, аҳлоқ, фалсафа, тиббиёт, математика, минералогия, кимё, астрономия, меъморлик, деҳқончилик ва бошқа соҳаларга оид қимматбаҳо асарлар бизнинг буюк маънавий бойлигимиздир”. Президентимиз томонидан таъкидланган ана шундай маънавий бойликнинг яратувчиларидан бири, Самарқанд адабий муҳитининг иқтидорли адабиётшунос олими ҳамда шоир сифатида ном қолдирган йирик вакили — Мутрибий Самарқандийдир. Ўзбек адабиётшунослигида Мутрибийнинг ҳаёти ва ижодига бўлган қизиқиш ўтган асримизнинг 60-йилларидан бошланган. В.Абдуллаев, Р.Муқумов, Б.Валихўжаев каби таниқли мунаққидларнинг, тарихчи олим Б.Аҳмедов ҳамда шарқшунос олим Исмоил Бекжонларнинг илмий изланишлари натижасида Мутрибий ва унинг илмий мероси тўғрисидаги қимматли маълумотлар тўпланди. Бу маълумотлар бири иккинчисини тўлдириб, бойитиб бориш характерига эга. Бироқ ушбу илмий ишларда бир-бирига мос келмайдиган, ўрни келганда бири иккинчисини рад қиладиган маълумотлар ҳам мавжуд. Бу ҳолни дастлаб, Мутрибий Самарқандийнинг асл исми ва туғилган санаси борасидаги хилма-хилликда кўриш мумкин. Академик В.Абдуллаев Мутрибийнинг туғилган йилини милодий 1559-йил ва тўлиқ исмининг Султонмуҳаммад Нойи Мутриби Самарқандий эканлигини қайд этади.
